Ættleiðing – fóstur

Börn eru staðreynd í lífi fjölmargra lesbía og homma – einkum þó börnin sem við eignuðumst áður en við horfðumst í augu við kynhneigð okkar. Þessi börn hverfa ekki úr lífi okkar þó að við játum kynhneigð okkar fyrir sjálfum okkur og heiminum. Þau hafa auðgað tilveru okkar og tilfinningar á þann hátt sem engin önnur reynsla getur gert. Sú reynsla er svo sterk og djúp að hún er í rauninni handan við öll orð.

En þau eru þó fleiri sem engin eiga börnin en þrá að sinna foreldrahlutverkinu á ábyrgan hátt og koma börnum til manns. Leið þeirra er ekki auðveld því að heimurinn tortryggir okkur og lokar enn ýmsum leiðum að barneignum og barnauppeldi. Vorið 2000 héldu Samtökin ´78 fund undir yfirskriftinni Börnin í lífi okkar. Þar flutti Anni G. Haugen, félagsráðgjafi á Barnaverndarstofu, fyrirlestur sem hér birtist og gerði glögga grein fyrir ættleiðingu og fóstrun barna eins og þau mál snúa að samkynhneigðum á Íslandi.

Árið 1989 samþykktu Sameinuðu þjóðirnar sáttmálann um réttindi barna. Ísland skrifaði undir þennan samning ásamt miklum hluta þjóða heimsins og sáttmálinn er nú staðfestur sem alþjóðalög. Þetta þýðir m.a. að þau atriði sem tíunduð eru í þessum samningi eru jafnframt veigamikil atriði í löggjöf er varðar börn og réttindi þeirra í öllum aðildarlöndunum.

Í 9. gr. barnasáttmálans segir: "Börn eiga rétt á báðum foreldrum sínum og rétt til að alast upp í öruggu fjölskylduumhverfi. Börn sem alast ekki upp hjá báðum foreldrum eiga samt rétt á að umgangast þá báða reglulega. Aðeins í einstökum tilvikum eiga yfirvöld að geta skilið barn frá foreldrum, ef velferð barnsins verður ekki tryggð með öðru móti. Ríkjunum ber að stuðla að endursameiningu fjölskyldna með því að auðvelda ferðir yfir landamæri." Þegar við ræðum um börn og foreldra þeirra þarf að hafa þessi ákvæði í huga.

Í barnasáttmálanum er sem sagt fjallað um rétt barna til foreldra. Það er hins vegar hvergi í lögum minnst á rétt fólks til að eiga börn. Þetta er afar viðkvæm spurning þó svo að stundum beri hana á góma varðandi þroskahefta, fólk sem á við alvarlegan geðsjúkdóm að etja eða vímuefnaneytendur. Og hún er líka jafn viðkvæm þegar hún snýst um okkur sem erum samkynhneigð. Flest í menningu okkar og uppvexti gerir þó ráð fyrir því að eitt meginhlutverk manneskjunnar þegar hún kemst á fullorðinsár sé að eiga og ala upp barn og þráin eftir barni er oft sterk hjá þeim sem af einhverjum ástæðum hafa ekki getað mætt þessu hlutverki.

Löggjafarvaldið á Íslandi hefur að hluta komið til móts við þessa löngun með því að heimila tæknifrjóvgun, en í þeim lögum er aðeins gert ráð fyrir því að hjón geti fengið þá þjónustu (Í lögum um tæknifrjóvgun, 3. gr.a, segir: "Konan, sem undirgengst aðgerðina, sé samvistum við karlmann, í hjúskap eða óvígðri sambúð, sem staðið hafa samfellt í þrjú ár hið skemmsta og að þau hafi bæði samþykkti aðgerðina skriflega og við votta.")

Ættleiðing er önnur leið sem löggjafinn hefur fundið. Til þessa hefur sú leið verið lokuð samkynhneigðum, en með lagabreytingu á alþingi 8. maí 2000 var samkynhneigðum í staðfestri samvist heimiluð stjúpættleiðing, þ.e. að ættleiða barna maka síns. Enn sem fyrr er samkynhneigðu fólki í staðfestri samvist óheimilt að frumættleiða barn, þ.e. að ættleiða barn sem ekki er barn makans. Hér mun ég ekki fjalla nánar um tæknifrjóvgun heldur snúa mér að öðrum leiðum sem til eru í samfélaginu fyrir þá sem óska eftir að taka að sér barn og ala það upp, þ.e. ættleiðingu og fóstur. Í máli manna er þessum hugtökum stundum ruglað saman og talað um þau sem eitt og hið sama, en á þessu tvennu er talsverður munur.

Ættleiðing

Þann 31. janúar 2000 voru samþykkt á alþingi ný lög um ættleiðingu og munu þau öðlast gildi í júlí nk. Eins og þegar hefur verið nefnt hefur nú verið gerð breyting á lögum um staðfesta samvist sem hefur áhrif á möguleika samkynhneigðra til stjúpættleiðinga.
Í 2. gr. ættleiðingalaganna eru ákvæði um það hverjir mega ættleiða börn og þar tekið fram að "hjón eða karl og kona, sem hafa verið í óvígðri sambúð í a.m.k. fimm ár skulu bæði standa að ættleiðingu, enda þeim einum heimilt að ættleiða saman . . ." Óvígð sambúð er skilgreind þannig í lögunum sem sambúð karls og konu sem skráð er í þjóðskrá eða sem ráða má af öðrum ótvíræðum gögnum. Í nokkrum tilvikum er einstaklingum þó heimilt að ættleiða barn, þ.e. þegar um er að ræða að ættleiða barn maka, sé makinn horfinn, eða geðrænum högum hans svo háttað að hann beri ekki skyn á gildi ættleiðingar. Þá er í þessari grein einnig ákvæði um að heimilt sé að leyfa einhleypum manni leyfi til að ættleiða barn ef sérstaklega stendur á og ættleiðing ótvírætt talin barninu til hagsbóta.

Í lögunum er lögð áhersla á það sem skilyrði fyrir ættleiðingu að þessi lausn sé talin barninu fyrir bestu (ákvæði sem skírskotar beint til barnasáttmálans). Þá þurfa þeir sem taka að sér barn að öl
lu jöfnu að hafa náð 25 ára aldri, sambúðin/hjónabandið skal hafa varað í ákveðinn tíma o.fl.

Algengasta form ættleiðingar hér á landi er ættleiðing stjúpbarna. Aðrir möguleikar á ættleiðingu eru ættleiðing barna frá öðrum ríkjum og ættleiðing íslenskra barna. Fjöldi ættleiddra barna var nokkuð lægri á árunum 1990-99 en áratuginn þar á undan. Helstu ástæður eru trúlega þær að talsvert erfiðara hefur verið að ættleiða börn frá öðrum ríkjum og jafnframt það að úrræði og stuðningur barnaverndarnefnda hefur aukist. Árið 1997 voru 34 börn ættleidd hér á landi – 8 frumættleiðingar íslenskra barna, 16 stjúpættleiðingar og 10 börn ættleidd frá öðrum ríkjum.

Þessi málaflokkur heyrir undir dómsmálaráðuneytið sem mun gefa út nákvæmar leiðbeiningar um það hvernig umsóknarferlinu er háttað nú þegar nýju ættleiðingarlögin öðlast gildi. Í því sem ég rek hér á eftir er því byggt á þeim vinnureglum sem í gildi eru núna.

Umsókn um ættleiðingu

Umsóknum þarf að skila til dómsmálaráðuneytisins og ráðuneytið leitar síðan til barnaverndarnefndar þar sem umsækjendur búa með beiðni um umsögn. Umsækjendur þurfa að skila inn ýmsum vottorðum, svo sem sakavottorði, heilbrigðisvottorði, hjúskaparvottorði eða staðfestingu á sambúð og afriti af skattskýrslu. Barnaverndarnefnd ræðir ítarlega við umsækjendur í nokkrum viðtölum, og a.m.k. eitt viðtal fer fram á heimili umsækjenda. Viðtölin miða að því að fá sem bestar upplýsingar um umsækjendur, bakgrunn þeirra, hvers vegna þeir óska eftir að ættleiða barn, hvernig þeir telja sig geta sinnt uppeldi barns og hver styrkur þeirra sé í þeim efnum, hver afstaða helstu ættingja sé og í hvers konar umhverfi þeir búi. Þá skiptir máli að gera sér grein fyrir mögulegum fordómum, t.d. afstöðu umsækjenda til barna með einhvers konar fötlun o.s.frv. Þessi viðtöl verða mjög persónuleg og sumum finnst þau óþægileg. Þó verður að hafa í huga að markmiðið er að tryggja barni bestu möguleika sem völ er á og yfirvöldum ber því að vanda mjög til þessarar vinnu. Það er engum til gagns, allra síst barninu, ef í ljós kemur nokkrum árum síðar að annað foreldrið sem ættleitt hefur barn frá útlöndum er t.d. haldið miklum kynþáttafordómum.
Þegar barnaverndarnefnd hefur lokið við umsögn sína er hún send ráðuneytinu sem gefur út leyfi til að ættleiða barn. Margir leita til félagsins Íslenskrar ættleiðingar og fá þar aðstoð við að ættleiða barn frá öðru ríki. (Hér er rétt að benda á að ýmis þau lönd sem Íslendingar hafa verið í sambandi við varðandi ættleiðingar barna til Íslands leyfa ekki að barnið fari til samkynhneigðra.) Aðrir bíða þar til tækifæri býðst hér á landi. Eins og sást á tölunum hér að framan er fjöldi þessara barna ekki mikill og biðin getur því orðið löng og óvíst hvort hún beri árangur.

Fóstur

Hugtakið fóstur barns er að finna í barnaverndarlögum og er eitt af þeim úrræðum sem barnaverndarnefndir geta beitt til stuðnings einstökum börnum. Ástæður þess að börn fara í fóstur eru mismunandi, stundum óska kynforeldrar sjálfir eftir þessari lausn, foreldrar kunna að vera látnir og einnig geta börn farið í fóstur þegar foreldrar eða foreldri er svipt forsjá þeirra. Fóstur getur verið tvenns konar – tímabundið eða varanlegt – og mun ég hér eingöngu fjalla um varanlegt fóstur, þ.e. þegar barni er komið fyrir í fóstur og ætlað að dvelja þar uns það verður 18 ára.
Ólíkt ættleiðingarlögum er ekki að finna í lögum nein skýr ákvæði um það hverjir geti gerst fósturforeldrar. Almennt hefur verið gengið út frá því að um sé að ræða hjón eða karl og konu í sambúð sem varað hefur í 5 ár. Einstaklingar hafa verið metnir hæfir, en leiðarljósið í starfinu hefur verið að velja þá lausn sem talin er barninu fyrir bestu. Fjöldi þeirra barna sem farið hafa í varanlegt fóstur hér á landi á síðustu árum er þessi: 16 börn árið 1996, 20 börn 1997, 19 börn 1998 og 8 börn 1999.

Munurinn á fóstri og ættleiðingu

Þeir sem óska eftir að gerast fósturforeldrar þurfa að afla sér meðmæla Barnaverndarstofu og sækja um slík meðmæli þangað. Umsókninni þurfa að fylgja ýmis vottorð á sama hátt og varðandi ættleiðingarleyfið. Barnaverndarstofa óskar eftir umsögn frá barnaverndarnefnd þar sem umsækjendur búa og svipað ferli fer í gang eins og lýst var hér að framan varðandi ættleiðingar. Hér kemur þó fram hinn mikli munur sem er á fóstri og ættleiðingu, bæði hvað varðar réttarstöðu barnsins og skyldum hins opinbera til að fylgjast áfram með högum og aðstæðum barnsins. Þegar umsögn er gerð þarf að fara nákvæmlega ofan í þessi atriði til að tryggja að væntanlegir fósturforeldrar séu tilbúnir til að takast á við verkefnið og geri sér grein fyrir allri þeirri röskun sem verða mun á lífi fjölskyldunnar allt fram á fullorðinsár fósturbarnsins.
Þegar barnaverndarnefnd hefur afgreitt umsögn sína, sem er gert á sama hátt og þegar umsögn er veitt í ættleiðingarmálum, þ.e. með því að skrifa greinargerð sem umsækjendur fá og geta gert athugasemdir við, þá er máli&
eth; lagt fyrir fund barnaverndarnefndar þar sem umsækjendum er boðið að mæta og loks er umsögnin send Barnaverndarstofu. Þar er umsögnin metin og ef það mat er jákvætt er gefið út vottorð um hæfni viðkomandi til að taka að sér fósturbarn. Haldin eru námskeið fyrir væntanlega fósturforeldra þar sem enn frekar er fjallað um þau atriði sem skipta máli þegar barn fer í fóstur og þannig reynt að vinna sem best að undirbúningi. Umsækjendur fara síðan á svokallaðan fósturforeldralista.

Barnaverndarnefndir landsins senda síðan inn umsóknir um fósturforeldra þegar finna þarf barni fósturheimili og þá reynt að gera sér sem besta grein fyrir þörfum barnsins og síðan möguleikum þeirra sem á listanum eru til að mæta þessum kröfum barnsins.

Vandi fósturforeldra

Þau börn sem fara í fóstur hafa oft búið við mjög erfiðar aðstæður. Tilvera þeirra hefur litast af erfiðleikum fullorðna fólksins og þau bera e.t.v. merki vanrækslu og slæms aðbúnaðar. Þau þurfa því oftar en ekki mjög mikla umönnun og sérhæfða aðstoð fyrst eftir að þau fara í fóstur. Þá má heldur ekki gleyma því að ástæðan fyrir því að þau fara í fóstur er ekki sú að þeim þyki ekki vænt um kynforeldra sína. Þau sakna þeirra, þau hafa takmarkaðar forsendur til að skilja hvað fram fer, þó að það fari að sjálfsögðu eftir aldri þeirra og þroska, og þau eru e.t.v. ekki vön að treysta neinum fullorðnum. Verkefni fósturforeldra eru því mikil og krefjast kunnáttu og þolinmæði. Þessi börn eiga rétt á að þekkja uppruna sinn, rétt á umgengni við kynforeldra sína, þau bera áfram nafn þeirra og eiga áfram erfðarétt gagnvart þeim. Þá eiga þessi börn rétt á áframhaldandi stuðningi barnaverndarnefndar allt til fullorðinsára.

Hafi kynforeldrar verið sviptir forsjá barna sinna geta þeir skotið þeirri ákvörðun til barnaverndarráðs og/eða dómsstóla. Kynforeldrar eiga rétt á að taka málið upp aftur við barnaverndarnefnd og óska eftir að fá barnið til sín aftur og/eða óska eftir breyttri umgengni við barnið. Þannig er oft og tíðum áralöng umfjöllun um málefni þessara barna einhvers staðar í kerfinu hvort heldur er hjá barnaverndarnefnd, barnaverndarráði eða dómstólum, innanlands eða utan, umfjöllun sem oft er erfið og slítandi fyrir fósturforeldra og barnið.

Möguleikar samkynhneigðra

Eins og hér er fram komið er ekki skýrt tekið fram í lögum hvort fósturforeldrar verði að vera karl og kona. Ekki er vitað til þess að samkynhneigð pör hafi sótt um að gerast fósturforeldrar og fátítt er að einstaklingar sem látið hafa uppi kynhneigð sína hafi fengið leyfi (reyndar er ekki heldur vitað til þess að þeim hafi verið hafnað). Aftur þarf að hafa í huga að samkynhneigðir eru e.t.v. hræddir við að láta á þetta reyna vegna ótta við höfnun. Einnig þarf að hafa í huga að það að vera metinn hæfur sem fósturforeldri er í sjálfu sér ekki trygging fyrir því að fá fósturbarn. Barnaverndarnefndir sem vinna að því að finna foreldra fyrir barn með bakgrunn eins og þann sem ég hef lýst hér að framan er skylt að reyna að tryggja lausn sem veitir barni sem mestan stöðugleika og öryggi og þar sem líklegt er að ytra áreiti verði í lágmarki.

Ég hef hér rétt tæpt á þeim leiðum sem eru ættleiðing og fóstur og lagt höfuðáherslu á hinn lagalega ramma. Það er spennandi tilhugsun að samkynhneigðir kanni hvort þessar takmarkanir standist lög og höfði mál til að láta á það reyna, en þeir sem eru tilbúnir til að ganga í gegnum það ferli verða líka að vera sér meðvitaðir um að slík leið er tilfinningalega mjög erfið. Enn á ný vil ég undirstrika að það að fá tilskilin leyfi er heldur ekki trygging fyrir því að fá barn og að börn sem eru frumættleidd eða fara í fóstur eru oftast börn sem vegna fortíðar sinnar þurfa mikla umönnun og aðstoð. Því hlýtur það sjónarmið hvað þeim er fyrir bestu að fá að ráða.